زانوی ضربدری یکی از مشکلات شایع اسکلتی در کودکان و بزرگسالان است. البته این مشکل در کودکان بخشی از فرایند رشد بوده و نباید والدین نسبت به آن احساس نگرانی داشته باشند. اما در صورت ادامه‌دار شدن با روند افزایش سن، باید وضعیت کودک مورد بررسی و درمان قرار گیرد. اما زانوی ایکس یا ضربدری چیست؟ چه عواملی در بروز آن نقش دارند؟ چگونه می‌توان عارضه مذکور را درمان کرد؟ برای یافتن پاسخ این سؤالات و موارد بیشتر ما را تا پایان همراهی کنید.
زانوی ضربدری چیست
زانو ضربدری یا ایکس (والگوس زانو) نوعی تغییر شکل در اندام‌های حرکتی است که طی آن پا از حالت طبیعی خود فاصله می‌گیرد. در وضعیت طبیعی به صورت ایستاده، زانوها مقدار مشخصی از هم فاصله دارند. گاهی اوقات تحت تأثیر عوامل مختلف زانو به هم نزدیک شده و در مقابل فاصله مچ‌ها افزایش می‌یابد. دلیل این موضوع چرخش رو به خارج استخوان ساق پا (تیبیا) نسبت به استخوان ران (فمور) است. این عارضه محدودیت سنی ندارد و در کودکان و بزرگسالان مشاهده می‌شود.
البته زانوی ضربدری در سنین کودکی طبیعی است و بخشی از فرایند رشد به شمار می‌رود. در حقیقت پای کودک در سال‌های اول زندگی به صورت پرانتزی است. این موضوع به نحوه قرارگیری جنین در رحم مادر بازمی‌گردد. البته هیچ‌گونه جای نگرانی وجود ندارد. زیرا فاصله دار بودن زانو و حالت پرانتزی پای کودک بعد از گذشت یک الی دو سال از بین رفته و به پای ضربدری تغییر شکل می‌دهد. زانوی ضربدری در این سنین به دلیل تلاش کودک برای راه رفتن، دویدن و ایستادن رخ می‌دهد. زیرا به حفظ تعادل کمک می‌کند. به تدریج با رشد کودک وضعیت زانو متعادل شده و حالت ضربدری اصلاح می‌شود. در صورت عدم بهبود وضعیت زانو تا سنین 7 الی 8 سالگی، پیگیری و درمان اهمیت پیدا می‌کند.
علت ضربدری شدن زانو
در سنین کودکی زانوی ضربدری بخشی از فرایند رشد است و تا سنین 8-7 سالگی برطرف می‌شود. اما در سنین نوجوانی، جوانی یا بزرگسالی عوامل دیگری در بروز این مشکل دخالت دارند. از جمله این عوامل می‌توان به چاقی و عفونت یا التهاب استخوان (استئومیلیت) اشاره کرد. سایر موارد نیز عبارت‌اند از:
سوء تغذیه
سوء تغذیه مشکلات جدی برای سلامتی فرد ایجاد می‌کند. زیرا مواد مورد نیاز به اندازه کافی در اختیار بخش‌های مختلف بدن از جمله استخوان و مفصل قرار نمی‌گیرد. از جمله مشکلات ایجاد شده به دلیل سوء تغذیه می‌توان به نرمی استخوان یا راشیتیسم (ریکتز) اشاره کرد. این اختلال به دلیل کمبود کلسیم، ویتامین D و فسفر برای رشد استخوان ایجاد می‌شود. اسکوربی نیز یکی دیگر از این موارد است که به دلیل کمبود ویتامین C بروز می‌یابد. از این دو عارضه به عنوان عوامل مؤثر در ابتلا به زانوی ضربدری یاد می‌شود.
اختلال در رشد صفحات استخوانی
گاهی صفحات رشد استخوانی در بالای استخوان ساق پا (درشت نی) دچار اختلال می‌شوند. این اختلال تحت تأثیر ضربه به ساق پا یا بیماری (مثل بیماری بلانت) رخ می‌دهد. احتمال بروز زانوی ضربدری تحت تأثیر اختلال در رشد این صفحات وجود دارد.
تخریب مفصل زانو
ساییدگی و تخریب مفصل زانو به دلایل مختلف رخ می‌دهد؛ به‌عنوان‌مثال می¬توان به آرتروز (ساییدگی مفصل به دلیل کار سنگین) و یا روماتیسم (تخریب مفصل به دلیل حملات سیستم ایمنی بدن) اشاره کرد. ساییدگی زانو در صورت غیریکنواخت بودن آسیب (درگیر شدن بیشتر بخش خارجی مفصل زانو) به ضربدری شدن زانو ختم می‌شود.
مشکلات پا
گاهی اوقات شکستگی پا خصوصاً از ناحیه زانو و جوش خوردن به صورت نادرست موجب ضربدری شدن پا می‌شود. البته در بعضی موارد با وجود ناهنجاری‌های استخوانی مادرزادی (ژنتیکی) بروز این مشکل دور از ذهن نخواهد بود؛ به‌عنوان‌مثال می‌توان به سندروم کوهن اشاره کرد. در این عارضه فرد با مشکلاتی چون خمیدگی غیرمعمول مفاصل، اختلال در بینایی و اختلال در یادگیری مواجه می‌شود.
علائم زانوی ایکس یا ضربدری
علامت اصلی زانوی ضربدری تغییر شکل ایجاد شده در وضعیت پا است که حالت ایکس به خود می‌گیرد. در افراد مبتلا (حالت ایستاده) زانو به هم نزدیک شده و مچ‌های پا از هم فاصله می‌گیرند. ضربدری شدن شدید زانو موجب درد و ناراحتی شده و راه رفتن را با مشکل روبرو می‌کند. اختلال در راه رفتن به‌مرورزمان، سایر مفاصل بدن از قبیل لگن یا مچ پا را تحت تأثیر قرار می‌دهد. حتی امکان بروز آرتروز به دلیل ساییدگی مفصل زانو نیز وجود دارد.
تشخیص زانوی ضربدری
پزشک ارتوپد برای تشخیص اولیه زانوی ضربدری وضعیت پا و الگوی راه رفتن و ایستادن بیمار را مورد بررسی قرار می¬دهد. مواردی از قبیل اندازه‌گیری زاویه و فاصله زانو و مچ پا و همچنین بررسی تقارن زانو نیز به تشخیص قطعی‌تر عارضه کمک می‌کند. گاهی پزشک برای اطمینان بیشتر به تصویربرداری اشعه ایکس از پا به صورت ایستاده نیاز پیدا می‌کند.
درمان زانوی ضربدری در کودکان و بزرگسالان
زانوی ایکس یا ضربدری در سنین کودکی طبیعی است و نیازی به درمان ندارد. اما در صورت ادامه‌دار شدن روند بعد از سنین 7 الی 8 سالگی باید برای درمان اقدام کرد. گاهی این عارضه در سنین بالاتر و به دلیل شکستگی زانو، آرتروز، اضافه وزن و … رخ می‌دهد. در این شرایط نیز درمان با هدف جلوگیری از شدت یافتن عارضه و مشکلات مفصلی ضرورت می‌یابد. راه‌های مختلفی برای درمان زانوی ایکس یا ضربدری وجود دارد. نوع درمان بر اساس شدت تغییر شکل و سن متفاوت است. در گام اول درمان با استفاده از روش‌های غیر جراحی از قبیل تمرینات فیزیوتراپی و بریس (پوشش مخصوص زانو) انجام می‌شود. در صورت مثبت نبودن نتیجه درمان با روش‌های مذکور، متخصص ارتوپد از جراحی بهره می‌گیرد.
استفاده از بریس برای درمان پای ضربدری
در درجات خفیف ضربدری شدن زانو با استفاده از بریس درمان می‌شود. انواع مختلفی بریس برای درمان این عارضه وجود دارد. بریس مناسب با توجه به شرایط بیمار، وضعیت عضلات و شدت انحراف زانو انتخاب می‌شود. طول درمان با استفاده از بریس یا زانوبند طبی بر اساس شدت عارضه و سن متفاوت است. اما حداقل زمانی 2 ساله برای این کار در نظر گرفته می‌شود. لازم به ذکر است که عارضه در سنین کودکی سریع‌تر از بزرگسالی بهبود می‌یابد. البته دستیابی به نتیجه مطلوب نیازمند استفاده منظم و مطابق برنامه ارتوپد است. در صورت مقاومت کودک در برابر پوشیدن بریس، باید سایر روش‌ها مدنظر قرار گیرند.
تمرینات فیزیوتراپی برای درمان پای ضربدری
در موارد خفیف، زانوی ضربدری با استفاده از حرکات ورزشی ارائه شده توسط فیزیوتراپ بهبود پیدا می‌کند. این حرکات با اصلاح دامنه حرکت زانو و تقویت عضلات ران (ماهیچه چهار سر، عضله عقبی و عضله سرینی) تأثیر زیادی در بازتوانی فرد دارد. از جمله حرکات رایج در این زمینه می‌توان به بالا بردن پای کشیده در حالت درازکش به پشت اشاره کرد. در این حرکت یک پا به مدت 10 ثانیه به اندازه 15 سانتیمتر بالا آورده می‌شود. این تمرین برای تقویت عضلات چهار سر ران و کنترل حرکت زانو مفید است. خم کردن زانو به سمت عقب تا رسیدن با باسن در حالت ایستاده یا درازکش روی شکم نیز توصیه می-شود. سایر حرکات مؤثر در این زمینه عبارت‌اند از:
- نشستن نیمه اسکوات
- تمرین در استخر
- حرکت پلکان
رژیم دارویی برای درمان پای ضربدری
اگر در بروز ضربدری شدن زانو، عواملی از قبیل سوء تغذیه، کمبود ویتامین و مواد معدنی نقش داشته باشند، می‌توان آن را با استفاده از دارو و مکمل‌های غذایی درمان کرد؛ به‌عنوان‌مثال برای درمان نرمی استخوان مکمل‌های حاوی ویتامین D باید مدنظر قرار گیرد. البته مصرف بعضی مواد غذایی از قبیل تخم مرغ یا ماهی نیز به جبران این ماده در بدن کمک می‌کند. در صورت ابتلای فرد به استخوان‌سازی ناقص (استئوژنز ایمپرفکتا) نیز داروی بیفسفونات استفاده می‌شود. این کار از ابتلای احتمالی فرد به زانوی ضربدری جلوگیری می‌کند.
جراحی برای درمان پای ضربدری
گاهی شدت ضربدری زانو زیاد است و سایر روش‌های درمانی نتیجه مطلوبی به همراه ندارد. در این شرایط عدم درمان به موقع مشکلات جدی‌تر از قبیل آرتروز و درد شدید را ایجاد می‌کند. عمل جراحی در موارد شدید ضربدری شدن زانو کاربرد دارد. در این موارد فاصله مچ پا بیشتر از 10 سانتیمتر است. انواع مختلفی از روش‌های جراحی برای درمان زانوی ضربدری وجود دارد. انتخاب روش مناسب بر اساس شدت انحراف، سن و شرایط بیمار انجام می‌شود.
یکی از این روش‌ها هدایت رشد زانو نام دارد. در این روش، یک صفحه فلزی داخل زانو قرار گرفته و رشد آن را اصلاح می‌کند. این روش بیشتر برای کودکان و نوجوانان کاربرد دارد. اصلاح فرم زانو به روش هدایت، 1 سال زمان می‌برد. روش دیگر جراحی استئوتومی است. در استئوتومی استخوان پا با تجهیزات مخصوص بریده می‌شود. بعد از تصحیح امتداد استخوان، بخش بریده شده به کمک ایمپلنت (پیچ و پلاک)، فیکساتور یا گچ‌گیری در جای مناسب قرار می‌گیرد. ایمپلنت بعد از اطمینان از تثبیت وضعیت زانو خارج می‌شود.
البته بعد از خارج سازی ایمپلنت باید شرایط بیمار با دقت بیشتری تحت نظر قرار گیرد. این کار به منظور جلوگیری از بازگشت مجدد عارضه انجام می‌شود. در صورت عود علائم، ایمپلنت مجدد داخل زانو قرار می‌گیرد. بعد از عمل زانو با استفاده از تکیه‌گاه یا اسپلینت صاف نگه‌داشته می‌شود. استفاده از این پوشش به مدت 6-5 هفته به طول می‌انجامد. این کار با هدف جلوگیری از افتادن وزن روی زانو نیز ضرورت دارد. استفاده از عصا به روند بهبودی کمک می‌کند. بهبودی کامل زانو بعد از گذشت سه ماه امکان‌پذیر است. البته شرط این کار پیگیری منظم تمرینات فیزیوتراپی می‌باشد.
سخن پایانی
ما در این مقاله به بررسی یکی از عارضه‌های اسکلتی در اندام‌های تحتانی تحت عنوان زانوی ضربدری پرداختیم. زانوی ایکس یا ضربدری بیشتر در کودکان مشاهده می‌شود. وجود این عارضه در سنین کودکی کاملاً طبیعی و بخشی از فرایند رشد است. اما در صورت ادامه‌دار شدن این وضعیت در سنین بالاتر باید آن را پیگیری و درمان کرد. روش‌های مختلفی برای درمان عارضه زانوهای ضربدری وجود دارد که از جمله آنها می‌توان به رژیم دارویی، بریس زانو، تمرینات فیزیوتراپی اشاره کرد. در صورت تأثیر نداشتن روش‌های مذکور عمل جراحی آخرین راه حل است. شما می‌توانید برای تشخیص و درمان زانوی ضربدری در کودکان و بزرگسالان به صورت حضوری به مطب آقای دکتر عباس بهراد، متخصص ارتوپدی، جراح زانو و لگن مراجعه کنید. ایشان به دلیل داشتن تجربه بالا و بهره‌گیری از جدیدترین متدهای روز دنیا در جراحی و درمان در حال حاضر یکی از بهترین جراحان ارتوپدی در تهران به شمار می‌روند.
