بسیاری از افراد در طول عمر خود حداقل یک بار کمردرد را تجربه می‌کنند. کمیت و کیفیت کمردرد در همه افراد یکسان نیست. زیرا سرمنشأ تولید درد در آنها تفاوت دارد؛ به‌عنوان‌مثال بیماری اسپوندیلیت آنکیلوزان یا روماتیسم ستون فقرات بیشتر با درد ناحیه پایینی کمر، لگن و پشت ران بروز پیدا می‌کند. این درد در زمان استراحت شدید شده و به محض شروع فعالیت تسکین می‌یابد. البته خشکی ستون فقرات و خمیده شدن به سمت جلو را نیز می‌توان به علائم این بیماری اضافه کرد. در این مقاله آقای دکتر عباس بهراد متخصص ارتوپدی، جراح زانو و لگن به بررسی دقیق‌تر علائم و علت ایجاد اسپوندیلیت و نحوه درمان آن اختصاص داده شده است. ما را تا پایان همراهی کنید.
اسپوندیلیت آنکیلوزان
اسپوندیلیت آنکیلوزان (Ankylosing spondylitis) نوعی بیماری خود ایمنی است که مفاصل موجود در ستون مهره و لگن را درگیر می‌کند. این بیماری مزمن به نام‌های دیگری همچون روماتیسم ستون فقرات، بشترف، ماری اشترومپل و اسپوندیلیت نیز شهرت دارد. اسپوندیلیت به معنای ایجاد التهاب در ستون مهره و لگن است. آنکیلوزان نیز به معنای جوش خوردن و ادغام استخوان‌ها با یکدیگر است. همان گونه که از نام این بیماری مشخص است، التهاب عامل اصلی بروز اختلال در عملکرد ستون فقرات است.
در بیماری اسپوندیلیت، سیستم ایمنی بدن تحت تأثیر عوامل مختلف تحریک و مقادیر بالایی ماده سیتوکین تولید می‌کند. وجود این ماده موجب بروز التهاب در رباط یا لیگامان‌های بین مهره‌های ستون فقرات می‌شود. تحریک سلول‌های استخوان‌ساز داخل لیگامان‌ها از تبعات این التهاب است. به همین دلیل لیگامان به مرور زمان انعطاف‌پذیری خود را از دست داده و سفت می‌شود. در نهایت رباط به استخوان تبدیل شده و شبیه پل مهره‌ها را به هم متصل می‌کند. فرایند استخوان شدن معمولاً از ناحیه ستون فقرات کمر آغاز شده و سپس به سایر بخش‌ها سرایت می‌کند. این فرآیند یکباره نیست و بعد از گذشت چندین سال رخ می‌دهد.
اگرچه ستون مهره (گردن، سینه و کمر) و محل اتصال ستون مهره به استخوان لگن (مفصل ساکروایلیاک) مکان اصلی بروز این عارضه است. اما در موارد شدید احتمال درگیری مفاصل ران (لگن)، زانو و مچ پا نیز وجود دارد. شیوع این بیماری در مردان حدود 3 الی 5 برابر زنان است. همچنین بیشتر افراد در دهه دوم و سوم زندگی خود علائم اسپوندیلیت آنکیلوزان را مشاهده می‌کنند. میزان شیوه آن نیز در هر هزار نفر یک نفر عنوان شده است.
علت بیماری اسپوندیلیت آنکیلوزان
دلیل اصلی بیماری‌های خودایمنی مشخص نیست. اما دانشمندان زمینه ژنتیکی را در بروز آن دخیل می‌دانند. مطالعات نشان می‌دهد که بیش از 90 درصد مبتلایان دارای ژن HLA B27 در بدن خود هستند. البته امکان وجود این ژن در بدن افراد سالم نیز وجود دارد. اما فراوانی افراد سالم دارای این ژن بسیار کم (حدود 10 درصد) است. اخیراً دو ژن IL23R و ERAP1 نیز به عنوان عوامل تأثیرگذار در بروز این بیماری شناخته شده‌اند. علاوه بر ژنتیک، عوامل محیطی (استرس و اضطراب و سبک نادرست زندگی) نیز در بروز اسپوندیلیت آنکیلوزان نقش دارند.
علائم بیماری اسپوندیلیت آنکیلوزان
برخی علائم در بیماری‌های خود ایمنی مشترک است. خستگی شدید، کم خونی، ضعف، کاهش وزن، کاهش اشتها و تب از جمله علائم مشترک به شمار می‌روند. بیماری اسپوندیلیت آنکیلوزان همانند سایر بیماری‌های خودایمنی دوره خاموشی و فعالیت دارد و طبیعتاً فرد همیشه دارای علامت نیست. علائم شاخص بیماری اسپوندیلیت عبارت‌اند از:
کمردرد
شایع‌ترین و مهم‌ترین علامت بیماری خودایمنی اسپوندیلیت آنکیلوزان درد کمر است. این درد در ابتدا به شکل خفیف بروز یافته و به تدریج تشدید می‌شود. محدوده دردناک شامل بخش پایینی کمر، باسن و پشت ران است. کمردرد حاصل از این بیماری در زمان استراحت شدید است و به محض فعالیت کاهش می‌یابد. به همین دلیل بسیاری از مبتلایان از کمردرد در زمان خواب و اوایل صبح رنج می‌برند.
کاهش انعطاف پذیری کمر
رباط بخشی انعطاف پذیر است که اتصال مهره‌های کمر به یکدیگر را بر عهده دارد. در بیماری اسپوندیلیت آنکیلوزان این بخش‌ها انعطاف پذیری خود را از دست داده و به تدریج حالت استخوانی به خود می‌گیرند. به همین دلیل فرد مبتلا در اوایل بیماری دچار خشکی کمر و ناتوانی در خم و راست شدن می‌شود. اما در صورت تشدید بیماری فرد به سمت جلو خمیده و حالت گوژپشت پیدا می‌کند.
تنگی نفس
از بین رفتن انعطاف در بین ستون فقرات و خشکی آن مانع اتساع (گسترش) قفسه سینه در زمان دم می‌شود. در نتیجه فرد مبتلا دچار تنگی نفس می‌شود.
درگیری سایر اندام‌ها
علاوه بر ستون مهره و مفصل ساکروایلیاک امکان درگیری سایر اندام‌های بدن با این بیماری نیز وجود دارد؛ به‌عنوان‌مثال 30 درصد افراد مبتلا به اسپوندیلیت التهاب لایه میانی چشم (لایه یوه یا یوئیت) یا اجسام مژگانی (لایه عروقی چشم) را تجربه می‌کنند. همچنین در برخی دیگر از مبتلایان مشکلات قلبی (اختلال ریتم قلب، نارسایی دریچه آئورت و …)، مشکلات ریوی و روده مشاهده می‌شود.
نحوه تشخیص اسپوندیلیت
تشخیص اولیه اسپوندیلیت آنکیلوزان بر اساس علائم فرد صورت می‌گیرد. شایع‌ترین علامت گزارش شده توسط بیماران کمردرد است. در صورت تشدید بیماری، تغییر شکل ستون مهره رخ می‌دهد. مشاهده تغییرات ساختاری این بخش بدن نیازمند تصویربرداری رادیولوژی است. گاهی روماتولوژیست از آزمایش خون و آزمایش تشخیص ژن HLA B27 برای تشخیص قطعی بهره می‌گیرد.
درمان اسپوندیلیت آنکیلوزان
عدم درمان به موقع این عارضه منجر به بروز مشکلات بیشتری در ناحیه ستون فقرات و لگن می‌شود. از بین رفتن گودی (لوردوز) کمر و گردن یکی از این مشکلات است. تغییر شکل مفصل زانو و لگن و همچنین تشدید گوژپشتی را نیز می‌توان به این مشکلات اضافه کرد. حتی در بعضی شرایط امکان ناتوانی فرد از حرکت نیز وجود دارد. باید توجه داشت که در 10 درصد مبتلایان خشکی و استخوانی شدن مفاصل ستون فقرات به صورت شدید بروز یافته و منجر به زمین‌گیر شدن فرد می‌شود. به همین دلیل پیگیری علائم و درمان بیماری حائز اهمیت است.
تاکنون راهکاری قطعی برای درمان بیماری اسپوندیلیت آنکیلوزان ارائه نشده است. تمامی روش‌های درمانی با هدف تسکین درد، کاهش التهاب و جلوگیری از گسترش بیماری مورد استفاده قرار می‌گیرند. از جمله این راهکارها می‌توان به تمرینات فیزیوتراپی، دارودرمانی و عمل جراحی اشاره کرد. قطعاً این راه‌ها در کنار سبک زندگی سالم و رژیم غذایی مناسب به بهبود این بیماران و کنترل علائم آنها کمک می‌کند.
تمرینات فیزیوتراپی
تمرینات فیزیوتراپی نقش مؤثری در حفظ انعطاف پذیری ستون مهره دارند؛ به‌عنوان‌مثال می‌توان به تمرینات کششی و ورزش در آب (به دلیل اعمال فشار کمتر به مفاصل) اشاره کرد. کاهش درد، افزایش دامنه حرکتی و جلوگیری از تغییر شکل مفصل از دیگر مزایای انجام منظم تمرینات ورزشی است. ماساژ و دوش آب گرم نیز به عنوان مکمل در کنار ورزش به مبتلایان توصیه می‌شود.
دارو درمانی
انواع مختلفی از داروها در درمان اسپوندیلیت آنکیلوزان کاربرد دارند. داروهای مسکن و کورتو استروئید با هدف کاهش التهاب و درد مورد استفاده قرار می‌گیرند. البته برای کنترل سیستم ایمنی بدن داروهای تنظیم کننده یا سرکوب کننده نیز کاربرد دارند. روماتولوژیست بر اساس شرایط جسمی بیمار و میزان پیشرفت عارضه از این داروها در دوز مشخص بهره می‌گیرد. داروهای بیولوژیک نیز فعالیت مواد شیمیایی التهاب زا (سیتوکین) را مختل کرده و از بروز مشکلات بعدی (تحریک سلول‌های استخوان‌ساز) جلوگیری می‌کنند.
جراحی
گاهی وضعیت ستون فقرات یا مفصل ساکروایلیاک بیمار به شدت وخیم شده و تمرینات فیزیوتراپی یا دارودرمانی مؤثر نیست. در این شرایط تنها راه حل برای کاهش درد و بهبود حرکت بیمار عمل جراحی است. عمل جراحی بر اساس نوع مفصل درگیر متفاوت است؛ به‌عنوان‌مثال می‌توان به عمل تعویض فصل لگن، زانو یا استئوتومی ستون فقرات اشاره کرد. در استئوتومی استخوان به صورت کنترل شده برش و تصحیح می‌شود.
سخن پایانی
اسپوندیلیت نوعی بیماری خودایمنی و مزمن است که با عنوان روماتیسم ستون فقرات نیز شناخته می‌شود. در این بیماری رباط بین مهره‌های کمر به دلیل التهاب تحریک و حالت استخوانی به خود می‌گیرد. در نتیجه دامنه حرکتی مفاصل به تدریج کاهش می‌یابد. اصلی‌ترین بخش درگیر با این عارضه ستون فقرات و مفصل ساکروایلیاک است. اما سایر مفاصل از قبیل ران (لگن) و زانو نیز در معرض آسیب قرار دارند. در صورت عدم بهبود بیماران با تمرینات فیزیوتراپی و دارو درمانی عمل جراحی ضرورت می‌یابد. دکتر عباس بهراد یکی از پزشکان با تجربه در زمینه جراحی و تعویض مفصل زانو و لگن است و می‌توان در این زمینه به بیماران حاد اسپوندیلیت آنکیلوزان کمک کند.
